Forumdag Humane Wetenschappen

Op 6 maart 2024 vond de recentste editie plaats, met als thema: Roofkunst.

Locatie: Dunantlaan 2, 9000 Gent

Prijs: De kostprijs voor deze nascholing bedraagt 60 euro. Daarin zit het volledige dagprogramma (2 masterclasses en 2 zelf uit te kiezen workshops), de lunch en de afterwork drink.

Programma

9.00 – 9.25: Onthaal met koffie
9.25 – 9.30: Verplaatsen naar lokaal 1.2.
9.30 – 9.45: Verwelkoming door Koen Aerts  (UGent, Eduma Cluster Cultuurwetenschappen)
9.45 – 11.00: Masterclass 1: Geert Sels
11.00 – 11.10: Verplaatsing naar lokalen
11.10 – 12.10: Workshops voormiddag
12.10 – 13.30: Broodjeslunch, netwerking en forum: studentenrestaurant
13.30 – 14.45: Masterclass 2: Nadia Nsayi
14.45 – 14.55: Dankwoord door Sarah Késenne (UGent, Eduma Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen)
14.55 – 15.00: Verplaatsing naar lokalen
15.00 – 16.00: Workshops namiddag
16.00 – 17.00: Afterdrink en mogelijkheid tot netwerken

Masterclasses

Masterclass 1: Geert Sels - Kunst voor das Reich.

lokaal 1.2.

Terwijl de Tweede Wereldoorlog dood en vernieling bracht, vond er onder de radar een gigantische kunstdrainage plaats. Vanuit de bezette gebieden versleepten de nazi’s kunst naar Duitsland om ambitieuze collecties op te zetten. Ook uit België.

De Standaard-journalist Geert Sels ging op zoek langs welke trafieken belangrijke schilderijen van Memling, Van der Weyden, Jordaens en Cranach ons land verlieten. Hij legt de puzzelstukken bij mekaar die hij aantrof in de archieven van Parijs, Den Haag, Koblenz en Brussel. Aan de hand van  beeldmateriaal en archiefdocumenten leert u hoe privéverzamelaars, kunsthandelaars en grote veilinghuizen meegingen in het nazi-programma.

Na de oorlog keerden sommige schilderijen terug naar ons land. De meeste vooraanstaande Belgische musea hebben kunstwerken die ooit in nazi-Duitsland waren. Tal van belangrijke schilderijen waar we bewonderend naar kijken, hebben een donkere historiek, en zaten in de collecties van Hitler en Göring. Hun herkomst is onopgehelderd. De publicatie van ‘Kunst voor das Reich’ leidde tot parlementaire vragen. Naar aanleiding daarvan kondigde de Vlaamse minister van Cultuur aan dat hij geld zou vrijmaken om de herkomst van deze werken uit te klaren. Na het boek kregen enkele Belgische musea een claim om schilderijen terug te vragen. Over welke schilderijen gaat het? En waarom worden ze teruggevraagd?

Dé ontdekking van ‘Kunst voor das Reich’ is dat België tijdens de oorlog een unieke positie bekleedde. Veel kunst werd via een omweg langs Nederland of Frankrijk naar nazi-Duitsland vervoerd. Daardoor zijn er nog steeds schilderijen met een Belgische herkomst in onze buurlanden. Waar hangen de Colijn de Coter en de Frans Francken die Hermann Goring in Hotel Métropole in Brussel kocht? Andere werken vonden hun weg naar grote Amerikaanse musea en zelfs naar Jekaterinenburg in Rusland. En de Belgische Memling die Hermann Göring bij zich had toen de Amerikanen hem arresteerden, waar zou die naartoe zijn?

Masterclass 2: Nadia Nsayi - Congolese roofkunst in België: bewaren of teruggeven?

lokaal 1.2.

Sinds enkele jaren probeert België kritischer om te gaan met zijn koloniaal verleden. Politicologe, auteur en museummedewerker Nadia Nsayi geeft een interactieve lezing over de aanwezigheid van Congolese cultuurvoorwerpen in Belgische musea en universiteiten. Hoe kwamen die objecten in België terecht? Wat is het Belgisch en Congolees beleid rond restitutie (teruggave)? En welke strijd voeren diaspora-activisten voor de terugkeer van geroofd cultureel erfgoed naar Afrika?

Nadia Nsayi studeerde Internationale Politiek aan de Katholieke Universiteit Leuven. Ze was beleidsmedewerker Congo en curator bij het Museum aan de Stroom (MAS). Tegenwoordig is ze werkzaam bij de publiekswerking van het AfricaMuseum. Ze schreef twee boeken: ‘Dochter van de dekolonisatie’ (2020) en ‘Congolina. De erfenis van Nele Marian’ (2023).

Forum

Tijdens de middagpauze bestaat de mogelijkheid om diverse standjes te bezoeken van organisaties die linken hebben met het centrale thema ‘roofkunst’.

Workshops

Workshop 1: Brent Geerts - “Wat doet dit ding hier?” Een meerstemmig gesprek voeren met leerlingen over de herkomst en de toekomst van koloniaal erfgoed

lokaal 1.4.

Het maatschappelijke debat over het wat, het waarom en het wanneer van de restitutie van koloniale erfgoedobjecten is de laatste jaren sterk dominant geworden in verschillende voormalig koloniserende landen zoals België. Wetenschappelijke instellingen en spelers uit de erfgoedsector zetten in toenemende mate in op het faciliteren van debatten over het verleden en de toekomst van koloniaal erfgoed. Toch vinden die debatten, waarin naast historische ook juridische, ethische en soms vaak emotionele argumenten een belangrijke rol spelen, soms slechts een beperkte weerklank in de bredere maatschappij, of worden ze gedomineerd door misconcepties en vooroordelen.

In deze workshop vertrekken we vanuit bepaalde misconcepties, en weerleggen we die vanuit de  verkenning van diverse stemmen in het restitutiedebat. We bekijken hoe we stemmen in historische en actuele bronfragmenten in combinatie met erfgoedobjecten kunnen inzetten om leerlingen te laten reflecteren over waar objecten vandaan komen, wat ze in hedendaagse (museum)collecties doen, en wat er met deze objecten kan gebeuren in de toekomst. Het tweede deel van de workshop staat in het teken van een concrete methode om met leerlingen een meerstemmig gesprek te voeren over koloniaal erfgoed. Door zelf deel te nemen aan een ‘emotienetwerk’ krijg je een idee van hoe je leerlingen, vanuit hun eigen socio-culturele en socio-emotionele perspectief, aan het praten krijgt over het restitutiedebat.

Workshop 2: Aurelie Daems - Erfgoed onder vuur: Over de handel in cultuurgoederen in tijden van conflict: casus Syrië en Irak

lokaal 2.1. 

In deze workshop gaan we dieper in op de problematische internationale handel in cultuurgoederen afkomstig uit landen in Zuidwest- en Centraal Azië. Meer specifiek nemen we de handel uit conflictgebieden Syrië en Irak onder de loep. Vanuit haar achtergrond als archeoloog en onderzoeker, voorheen werkzaam in onder meer Turkije, de Verenigde Arabische Emiraten, Bahrein, Turkmenistan, Iran, Syrië en Irak, behandelt Aurelie Daems met de deelnemers de oorsprong, de motieven en de uitkomsten van de handel in cultuurgoederen richting grote en minder grote verzamelingen. Deze situeren zich traditioneel in de West-Europese landen, het Verenigd Koninkrijk en de grote steden uit de Verenigde Staten. We staan stil bij de gevolgen van deze handel voor de landen en gemeenschappen van herkomst. We onderzoeken samen de mogelijkheden die er zijn om dit soort handel in te dijken en tot vormen van herstel te komen. Deze workshop geeft de actuele stand van zaken in deze problematiek weer en heeft aandacht voor de (inter)nationale kaders en verdragen die van toepassing zijn op de laakbare handel in cultuurgoederen. Er is voldoende ruimte voorzien voor interactie en vragen van deelnemers.

Workshop 3: Faro/ Elien Doesselaere en Katrijn d’Hamers - Een debat zonder opinies over beladen erfgoed

lokaal: 2.2.

‘Debat zonder opinies’ is een oefening in het afstand nemen van de eigen emoties over een specifiek onderwerp en zich kunnen inleven in verschillende perspectieven die er kunnen leven. Deelnemers worden uitgenodigd om argumenten te bedenken pro en contra een specifieke vraagstelling, bijvoorbeeld ‘Moet het standbeeld van persoon x verwijderd worden?’ of ‘Moet dit object terugkeren naar DRC?’ Ze concentreren zich niet zozeer op de inhoud van een argument, maar wel op de vorm. Tijdens de workshop toetsen we of een argument sterk is aan de hand van vooraf afgesproken criteria. Door de focus op de formulering, en de eigen emoties even aan kant te zetten, leert men zo verschillende perspectieven kennen. Deelnemers oefenen hun kritische geest en openheid van denken. Hierdoor is deze werkvorm erg geschikt om controversiële of gevoelige themas bespreekbaar te maken. Tijdens de workshop oefenen we zelf de methodiek, we spreken de criteria af voor een sterk argument, en we bespreken na afloop de ervaringen. FARO gebruikt deze werkvorm bij cultureel-erfgoedorganisaties bij het denken over beladen erfgoed. Tijdens de Erfgoedweken begeleiden FARO-medewerkers met deze methodiek ook jongeren van het vijfde en zesde middelbaar in het denken over controversieel erfgoed zoals omstreden standbeelden of roofkunst. 

Workshop 4: Jos van Beurden - Het Lege Vitrine Syndroom. Lastige vragen over koloniale collecties

lokaal 2.4.

De afgelopen jaren is de discussie over wat Europese landen aan moeten met geroofde stukken uit koloniale gebieden geactualiseerd. In 2022 zette België een belangrijke stap met een beleid dat de teruggave van roofkunst aan oud-koloniën in Afrika vergemakkelijkt. In 2023 gaf Nederland enkele honderden geroofde voorwerpen terug aan Indonesië en Sri Lanka. Veel oud-koloniën stellen eigen teruggavecommissies in die claims kunnen voorbereiden. Zijn we daarmee in een nieuw tijdperk beland? Hoe ziet de praktijk eruit?

Tijdens de workshop wordt stilgestaan bij de massale stroom van stukken uit het globale zuiden naar het noorden tijdens het kolonialisme, de vraag waarom het debat over teruggave zo actueel is geworden en welke handvaten er zijn om leerlingen ervoor te interesseren.

Jos van Beurden doet al tientallen jaren onderzoek naar roofkunst. Sinds 2009 richt hij zich op roofkunst uit koloniale gebieden. Daarmee heeft hij het onderwerp ‘restitutie van koloniale collecties’ in Nederland en daarbuiten helpen agenderen.

Workshop 5: Lies Busselen - Restitutie van voorouderlijke overblijfselen

lokaal 3.4.

Van 2019 tot en met 2022 liep het HOME-(Human remains Origins Multidisciplinary Evaluation) project, een federaal wetenschappelijk BELSPO-project waarin vier federale instellingen (Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetschappen, het Koninklijk Museum voor Kunst en Geschiedenis, het Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie en het AfricaMuseum) en drie universiteiten (de Université Libre de Bruxelles, de Université de Saint-Louis en de Université de Montréal) samenwerkten om een overzicht te krijgen over alle menselijke resten van niet-Belgische oorsprong in België en aanbevelingen te schrijven voor de toekomstige eindbestemming(en) van deze menselijke resten. Het AfricaMuseum droeg ondermeer bij aan een inventaris van menselijke resten uit een koloniale context. Uit dit onderzoek bleek dat de benaming “menselijke resten” geen neutraal concept is. Lies Busselen spreekt uit respect voor nabestaanden over “voorouderlijke overblijfselen”.

Op basis van archiefonderzoek en veldwerk in Feshi (Congo) probeerde Lies Busselen beter te begrijpen hoe, waarom en wanneer deze voorouderlijke overblijfselen werden verzameld. Dit bood een breder inzicht in de oorsprong van de bestaande collecties in het AfricaMuseum en het museum voor natuurwetenschappen in Brussel. In Kinshasa organiseerde ze samen met cineasten van Collectif Faire-part gesprekken met 24 gesprekspartners: nationale en lokale politici, museum professionals, juristen, academici en mensen uit lokale gemeenschappen. Restitutie van voorouderlijke overblijfselen werd door de meeste gesprekspartners als vanzelfsprekend beschouwd. Maken toekomstige repatriëringen deel uit van een breder restitutieverhaal? Moet er een embargo komen op het wetenschappelijk onderzoek zolang er geen politieke consensus is?

Contact

De Forumdag Humane Wetenschappen is een initiatief van de Educatieve Master Cultuurwetenschappen van de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte aan de Universiteit Gent.

Volg ons op Linkedin.

Organisatoren zijn: Professor Koen Aerts, Professor Jelle De Schrijver, Professor Sarah Késenne, praktijkassistente Inge Denaeghel, medewerkers Eduma Cultuurwetenschappen.

Voor verdere inlichtingen: inge.denaeghel@ugent.be