Impactsuccesverhaal: Kunstwetenschappen
In het Lam Gods, het meesterwerk van de vijftiende-eeuwse schilder Jan van Eyck, kan men haast de hele geschiedenis van West-Europa aflezen.
Sinds 2012 worden de panelen van het Lam Gods gerestaureerd. Professor in de kunstwetenschappen Maximiliaan Martens noemt dit titanenwerk de ‘tweede wetenschappelijke restauratie’ (de eerste, die veel beperkter was, vond plaats in de jaren 1950). Bij deze restauratie zoekt een interdisciplinair team van restaurateurs, kunsthistorici en natuurwetenschappers samen naar oplossingen voor de problemen die ze – haast letterlijk - blootleggen.
Standaard in conservatie
Het onderzoeksteam van Maximiliaan Martens focust zich al vele jaren op het behoud en beheer van ons kunstpatrimonium. Dit omvat heel de problematiek van conservatie, restauratie en puur kunsthistorische aspecten. Vandaag is er veel overlap met archeologie, natuurwetenschappelijke onderzoeksmethoden en objectenonderzoek. Er is er dus veel meer interdisciplinaire samenwerking, onder andere met mensen uit de analytische scheikunde en beeldverwerking. Deze interdisciplinaire samenwerking uit zich ook in de methodologie voor de restauratie en de verwijdering van overschilderingen bij het Lam Gods.
Daarbij zetten de onderzoekers van de UGent een nieuwe standaard voor conservatie. Overschilderingen worden nu bestudeerd aan de hand van visuele observatie, waarbij de restaurateurs elke vierkante millimeter bekijken met een stereomicroscoop. Als de gelaagdheid te complex is gaan ze over naar 3D hoge resolutie microscopie. Dit geeft inzicht in de gelaagdheid zonder dat men toevlucht moet nemen tot de traditionele methode van staalname. Bij die methode ging men invasief te werk en beschadigde men als het ware het werk. Met de 3D-microscopie kunnen staalnames nog niet helemaal uitgesloten worden, maar toch al met 80 % verminderd. Dat is misschien wel de belangrijkste bijdrage van de UGent.
Verborgen lagen blootleggen en interpreteren
Dergelijke nieuwe technieken geven veel meer inzicht in de gelaagdheid, maar ook in de staat waarin de onderliggende lagen bewaard zijn. Dit biedt vele nieuwe mogelijkheden voor de restaurateurs en kunstwetenschappers. “Door in de hele complexe stratigrafie van het schilderij de lagen van de panelen te onderzoeken met de meest geavanceerde wetenschappelijke technieken op vlak van beeldvorming en analysemethodes, hebben we gezien dat er al vanaf de zestiende eeuw en misschien zelfs vroeger grondige interventies zijn gebeurd. Overschilderingen dus. Een van de meest spectaculaire dingen is de ontdekking dat het lam zelf een totaal andere uitdrukking had. De vraag is nu natuurlijk: wat betekent dat? Dat lam was niet beschadigd. Er was dus geen enkele reden vanuit conservatorisch standpunt om dat te herstellen. Het moet iets te maken hebben met de zestiende-eeuwse perceptie, van hoe wordt het symbool van Christus hier voorgesteld? Wat volgens mij te maken heeft met wat we decorum noemen, de waardigheid van het voorstellen van de Christusfiguur of het christussymbool. Die antropomorfe kop die indringend kijkt werd waarschijnlijk in de context van de reformatie en de contrareformatie niet meer als waardig beschouwd en is daarom overschilderd. Met andere woorden, zelfs in die overschildering kunnen we allerlei betekenisniveaus afleiden. We hebben de neiging om een schilderij in een museum te beschouwen als een statisch object."
Door deze restauratie van het Lam Gods beginnen we hoe langer hoe meer te beseffen dat schilderijen een leven hebben en veranderen qua uitzicht en betekenis. Dat leert ons veel meer over onze eigen geschiedenis en ik denk dat dat op zich ook maatschappelijke relevantie heeft.
Het werk van Maximiliaan Martens en zijn collega’s vindt wereldwijd navolging. Hoge resolutie 3D-microscopie en macro-xrf zijn nu belangrijke hulpmiddelen die restaurateurs toelaten om veel verder te gaan dan vroeger. Zelfs de beroepsethiek van het restaureren verandert door dit project.
“10 jaar geleden, of zelfs maar 5 jaar geleden zouden de meesten ervoor gepleit hebben de overschilderingen te laten zitten om niet het risico te nemen te veel weg te krabben. Nu kunnen we alles visualiseren, weten we wat er onder de verschillende lagen zit en als we de overschilderingen wegnemen, zien we dat de kwaliteit van wat bewaard is pure Jan van Eyck is.”
Kennisverspreiding door middel van tentoonstellingen
Geheel binnen de traditie van de vakgroep, werkt Maximiliaan regelmatig mee aan tentoonstellingen. Momenteel staat een nieuwe tentoonstelling die ‘Van Eyck. Een optische revolutie’ zal heten op het programma. Deze tentoonstelling start in februari 2020 en loopt tot einde april van hetzelfde jaar in het MSK te Gent. De buitenluiken van het Lam Gods zullen er voor het eerst afzonderlijk en op zo’n manier getoond worden dat bezoekers er van heel dichtbij alle details kunnen zien. De luiken worden geconfronteerd met een groot aantal andere werken van Van Eyck en tegelijk ook met eigentijdse Italiaanse, Duitse en Franse kunst om te tonen hoe Van Eyck zich daarmee verhoudt. Ook de invloed van Van Eycks optische revolutie op de volgende generaties zal er getoond en geduid worden.