Research Brief 58. Uitval van leerkrachten uit het onderwijs voorkomen door hun vaardigheden beter in kaart te brengen
Doctoraal onderzoeker Joyce Scheirlinckx
(5 oktober 2023) Lesgeven is een kunst, een complexe dans tussen kennisoverdracht, emotionele connectie met leerlingen en een goeie dosis veerkracht. Doorheen hun loopbaan ontwikkelen leerkrachten vaak sterke sociaal-emotionele vaardigheden. Helaas vallen velen vroegtijdig uit door de hoge werkdruk, waardoor deze ontwikkelde vaardigheden onderbenut blijven in het onderwijs. In deze Research Brief vatten we ons onderzoek naar de ontwikkeling van sociaal-emotionele vaardigheden bij leerkrachten doorheen hun loopbaan samen en verduidelijken we hoe deze inzichten kunnen gebruikt worden om uitval van leerkrachten uit het onderwijs te vermijden.
De afgelopen jaren hebben sociaal-emotionele vaardigheden meer aandacht gekregen binnen het onderwijs. Om deze competenties effectief te ondersteunen bij leerlingen, is het van fundamenteel belang dat ook leerkrachten deze vaardigheden voldoende beheersen, aangezien zij een belangrijke sleutelfiguur zijn bij de ontwikkeling van kinderen. Een tweede aspect dat binnen onderwijs de laatste jaren meer aandacht krijgt, is de toenemende uitval van leerkrachten. We weten bijvoorbeeld dat een derde van de leerkrachten in Vlaanderen het beroep verlaat binnen de eerste vijf jaar. Deze uitval kan verschillende oorzaken hebben, waaronder een hoge werkdruk, stress en een gebrek aan professionele ondersteuning. Het begrijpen van de interactie tussen deze twee aspecten is van groot belang om de stabiliteit en de kwaliteit van het onderwijs te garanderen.
Samen met professor Filip De Fruyt en EduLab21, het kenniscentrum van het Ayrton Senna Instituut in Brazilië, werd een model ontwikkeld om de sociaal-emotionele vaardigheden van leerkrachten te structureren en op een betrouwbare manier te meten. Voor onze studie hebben we de vaardigheden van meer dan 40.000 (!) Braziliaanse leerkrachten met verschillende jaren aan werkervaring geëvalueerd om hun niveaus te vergelijken en zo inzicht te krijgen in de ontwikkeling van deze vaardigheden doorheen de loopbaan.
De uitdagingen van beginnende leerkrachten
Een eerste opvallende bevinding in onze studie heeft betrekking op de vroege stadia van de loopbaan van leerkrachten. Wanneer we kijken naar stressbestendigheid en veerkracht, zien we een systematische en opmerkelijke daling tijdens de eerste tien jaar. Een belangrijke bevinding is bovendien dat zelfs de zij-instromers (mensen die op latere leeftijd beslissen om het beroep van leerkracht te betreden) deze duidelijke afname in stressbestendigheid vertonen. Dit betekent dat de uitdagingen aan het begin van de loopbaan niet uitsluitend worden beïnvloed door de jonge leeftijd van nieuwkomers in het onderwijs, maar dat zelfs diegenen met meer levenservaring soortgelijke moeilijkheden ondervinden. Als we dit in verband brengen met de opvallend hoge uitval binnen de eerste vijf jaar na de start van de leerkrachtcarrière, is het duidelijk van groot belang om leerkrachten grondig voor te bereiden op deze initiële fase. Dit kan worden gerealiseerd door hier bijvoorbeeld al extra aandacht op te vestigen tijdens de lerarenopleiding of door programma’s aan te bieden die stressbestendigheid en veerkracht tijdens de eerste jaren verhogen.
Anderzijds zien we dat beginnende leerkrachten dan weer wel een opvallend positieve ontwikkeling doormaken op vlak van communicatie- en presentatievaardigheden, het ontwikkelen van innovatieve en creatieve lesmethoden, het helder definiëren en handhaven van regels en het opbouwen van een vertrouwensband met hun leerlingen. Het is van groot belang om ook deze vroege successen en groei te erkennen en te ondersteunen en om het enthousiasme van beginnende leerkrachten te blijven aanmoedigen. Het regelmatig verzamelen van feedback van zowel leerlingen als collega’s kan hierbij helpen om sterke punten te identificeren, waardoor leerkrachten hun zelfvertrouwen kunnen vergroten en hun groei verder wordt gestimuleerd.
Leerkrachten aan het einde van de carrière meer stressbestendig?
Naarmate de carrière van een leerkracht vordert, ontwikkelen zij meer vaardigheden en expertise. Degenen die na 20 jaar ervaring in het onderwijs nog steeds actief zijn, hebben gemiddeld genomen een hoger niveau van stressbestendigheid en veerkracht bereikt. Zij zijn beter in staat om zich aan te passen en te herstellen van uitdagingen en stressvolle situaties zoals conflicten in de klas, tijdsdruk en leerlingen met gedragsproblemen. Dit fenomeen is echter waarschijnlijk het gevolg van wat we een “selectie-effect” noemen. Leerkrachten met lagere niveaus van stressbestendigheid en veerkracht hebben doorgaans een verhoogd risico op het ontwikkelen van burn-outklachten en het verlaten van het onderwijsberoep. De ervaren leerkrachten die na 20 jaar nog actief zijn en deelnamen aan de studie, zijn hoogstwaarschijnlijk de leerkrachten die minder vatbaar zijn voor de werkdruk en stress die het leerkrachtenberoep met zich meebrengt, en dus per definitie hogere niveaus van stressbestendigheid zullen bezitten.
Versterking van sociaal-emotionele vaardigheden en voorkomen van uitval
De resultaten van onze studie tonen dat specifieke leerkrachtgroepen extra aandacht verdienen. Enerzijds is het belangrijk om beginnende leerkrachten te ondersteunen in hun stressbestendigheid en veerkracht. Stressbeheerprogramma’s in de opleiding of tijdens de eerste jaren van de tewerkstelling kunnen beginnende leerkrachten helpen zich bewust te worden van de bronnen van hun stress en helpen om vroegtijdig te reageren zodat opstapeling kan voorkomen worden. Anderzijds is het ook van belang om meer ervaren leerkrachten in het onderwijs te houden en uitval tijdens de loopbaan zo veel mogelijk te proberen vermijden. De initiële groei en toewijding van de beginnende leerkrachten kan hier een aanzienlijke meerwaarde bieden. Scholen kunnen bijvoorbeeld peer-ondersteuningsprogramma’s opzetten waarbij beginnende leerkrachten en meer ervaren collega’s elkaar ondersteunen en hierbij fungeren als klankbord, ervaringen delen en best practices uitwisselen. Dit bevordert niet alleen de emotionele en professionele ontwikkeling, maar versterkt ook het gevoel van gemeenschap en samenwerking binnen de school (dit kan op zijn beurt een positief effect hebben op het werkgeversimage van scholen, wat hen kan helpen in het winnen van de 'War for Teacher' als gevolg van de huidige arbeidsmarktkrapte).
Door doctoraal onderzoeker Joyce Scheirlinckx (Vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids-, en Sociale Psychologie; Joyce.Scheirlinckx@UGent.be).