Research Brief 84. “We wensen u een goede en veilige vlucht”
Research Brief 84. “We wensen u een goede en veilige vlucht”We worden om de oren geslagen met goedkope vliegtickets. Maar wat doet die concurrentiestrijd met de arbeidsomstandigheden en het welzijn van het cockpit- en cabinepersoneel? En wat is de impact van die omstandigheden op de veiligheid aan boord?
Research Brief 84. “We wensen u een goede en veilige vlucht”
Postdoctoraal onderzoeker Lien Valcke, professor Yves Jorens en professor Peter Vlerick
(27 juni 2024) We worden om de oren geslagen met goedkope vliegtickets. Maar wat doet die concurrentiestrijd met de arbeidsomstandigheden en het welzijn van het cockpit- en cabinepersoneel? En wat is de impact van die omstandigheden op de veiligheid aan boord? In haar doctoraal proefschrift bestudeerde kersverse doctor Lien Valcke in samenwerking met haar promotoren, professor Yves Jorens en professor Peter Vlerick, de relatie tussen tewerkstellingsstatuut, welzijn op het werk, managementstijl en vliegveiligheid. Wat blijkt? Meer stress en een mensonvriendelijke managementstijl hangen samen met meer veiligheidsproblemen.
Werken in de luchtvaart roept nog steeds bepaalde beelden op: een glamoureuze en goed betaalde job met veel vrijheid. Ons eerste onderzoek uit 2014 schepte echter een ander beeld: werken in de luchtvaartsector gaat vaak gepaard met moeilijke arbeidsomstandigheden. Initieel onderzochten we slechts de juridische kant van die jobs, maar al snel bleken er grote bezorgdheden te bestaan rond welzijn op het werk, managementstijl en veiligheid in de luchtvaartindustrie. In diezelfde periode crashte een passagiersvliegtuig van Germanwings, waarbij de copiloot bewust tegen een berg vloog. Mentale gezondheidsproblemen dreven hem tot die wanhoopsdaad met desastreuze gevolgen. Problemen die hij overigens niet durfde te communiceren aan zijn werkgever uit schrik om zijn droomjob te verliezen.
Deze en gelijkaardige gebeurtenissen vormden, samen met onze eigen ondervindingen, het startpunt voor ons multidisciplinaire en holistische onderzoek naar de relatie tussen tewerkstelling, welzijn op het werk, managementstijl en veiligheid in de luchtvaart. Bijna tien jaar en vijf meetmomenten later, kunnen we drie mythes rond arbeidsomstandigheden en werken in de Europese luchtvaartsector ontkrachten.
1. Luchtvaartmaatschappijen maken veel winst
De marges in de luchtvaartsector zijn bijzonder klein: werkgevers kunnen op weinig besparen om een winstmarge te realiseren. In de praktijk zijn het vooral de loonkosten waar ze een besparingsoptie kennen. Een optie die gretig wordt gebruikt. De tewerkstellingsvormen in de luchtvaartindustrie zijn daarom soms flexibel en atypisch: ze wijken af van een voltijdse en permanente aanstelling. Dat had initieel te maken met het grote verschil in benodigde arbeidskrachten tussen het hoog- en het laagseizoen. Vandaag passen die atypische werkvormen echter vooral bij specifieke businessmodellen. Die draaien steeds meer rond de zogeheten ‘race to the bottom’: de strijd om de consument – de reiziger – een zo goedkoop mogelijk aanbod voor te kunnen leggen.
Om dat waar te maken, moeten de luchtvaartmaatschappijen dus besparen en wordt er zoals hierboven beschreven vooral gesnoeid in de loonkosten. Zo zien we meer zelfstandigen (door de soepelere ontslagprocedure), 0-urencontracten (die geen inkomensgarantie bieden) en pay-to-fly-constructies (waarbij piloten zelf betalen om te vliegen om hun licentie te behouden). Die praktijken worden gecombineerd met allerhande andere constructies en tussenpersonen. Zo wordt bij ‘wet-leasing’ zowel het vliegtuig als het personeel gehuurd door een luchtvaartmaatschappij om de vlucht onder hun naam uit te voeren. Het huidig Europees wetgevend kader duidt daarbij geen specifieke ‘werkgever of operator’ aan die het personeel dient te beschermen. Door die ingewikkelde constructies met verschillende actoren is het dus onduidelijk wie verantwoordelijk is om het welzijn op het werk te bewaken.
2. EASA versus academici
EASA is op Europees niveau verantwoordelijk voor de veiligheidsgarantie in de luchtvaartsector. In lijn met de visie van werkgevers vullen zij het begrip veiligheid eerder op een technische manier in. Ze erkennen vaak te weinig dat menselijk kapitaal en hoogwaardig werk belangrijk zijn voor de veiligheid, terwijl academici en belangengroepen – zoals vakbonden – die link wel naar waarde schatten.
Ons onderzoek toont aan dat veiligheid samenhangt met een complexe combinatie van factoren maar we stelden vast dat luchtvaartveiligheid vooral sterk wordt bevorderd door managementkeuzes die bijdragen aan een gunstigere werkgelegenheidssituatie en veiligheidsklimaat. Daarmee bewijzen we dus dat de associatie bestaat tussen atypische tewerkstelling, welzijn op het werk en veiligheid en dat deze realiteit meegenomen dient te worden in managementkeuzes. Onze resultaten illustreren het belang van een goede organisatiecultuur.
3. Slechte arbeidsomstandigheden zijn alleen een probleem in lagekostenmaatschappijen
De media belichten doorgaans vooral het probleem bij de lagekostenmaatschappijen. In realiteit dwingt de ‘race to the bottom’ echter alle luchtvaartmaatschappijen tot optimalisatie om te kunnen overleven. Hoewel de resultaten voor job-gerelateerd welzijn op zich wel nog significant verschillen tussen lagekostenmaatschappijen en de klassieke maatschappijen, is dat niet het geval wanneer we ons totale onderzoeksmodel (alle dimensies van tewerkstelling, welzijn en het effect op veiligheid) toetsen. De problemen gelden dus voor de gehele markt en niet slechts voor een bepaald segment.
Er is dus nood aan een Europees wetgevend kader dat inspeelt op de recente evoluties in de luchtvaartsector. Verder roepen we luchtvaartmaatschappijen op om hun beleid rond job-gerelateerd welzijn meer te baseren op de wetenschap en het menselijk kapitaal te erkennen als een essentieel en strategisch element van hun kernactiviteiten. Dat is niet alleen van belang voor hun bedrijfsvoering, maar dus ook voor de luchtvaartveiligheid.
Door postdoctoraal onderzoeker Lien Valcke en professor Yves Jorens (Vakgroep Strafrecht, Criminologie en Sociaal Recht; Lien.Valcke@UGent.be; Yves.Jorens@UGent.be) en professor Peter Vlerick (Onderzoeksgroep Arbeids- en Gezondheidspsychologie; Peter.Vlerick@UGent.be).
